Italiaanse hartbladige els

Anekdote over de els

Vroeger werd de els beschouwd als een kwaadaardige boom, ongetwijfeld door zijn zwarte schors bij de oude bomen, zijn donkere bladerdek en zijn rode knoppen en rode sap. Als je deze boom snoeit, ‘bloedt’ hij veel en zijn hout krijgt een angstaanjagende oranjeroodachtige tint.

De els vormde dan ook inspiratie voor heel wat bijgeloof en legendes. Hij komt namelijk massaal voor in de angstaanjagende moeraslanden. Elzenbossen waren donkere bossen bewoond door heksen, menseneters en andere schrikwekkende wezens. De els stond aan de rand van het hiernamaals en kondigde een spoedige dood aan.

In de Germaanse cultuur vormde deze boom de basis voor gedichten, verhalen en romantische muziek. Hij wordt in verband gebracht met de elzenkoning, een kwaadaardig wezen dat reizigers en kinderen de dood in lokt.

Maar de els heeft niet alleen een angstaanjagende reputatie. In de Romeinse oudheid werd hij in verband gebracht met de eeuwigheid. Plinius stelt: “verzonken in moerassige grond is de els eeuwig en kan hij eender welke last aan”. Voor de Kelten symboliseerde hij stevigheid en standvastigheid. Hij bood volharding aan diegenen die een lange inspanning moesten leveren of een beproeving tot een goed einde moesten brengen.

Geheimen van de els

De els behoort tot een van de zeldzame boomsoorten die aangepast zijn aan water. Hij komt vaak voor in vochtige zones en groeit gemakkelijk in drassige bodems. In de loop van de evolutie heeft hij bijzondere kenmerken ontwikkeld in contact met dit element.

Terwijl zijn hout snel afbreekt in de lucht, wordt het in het water extreem stevig. Het bevat een zeer grote concentratie aan tannines. Dat zijn stoffen die oplossen in water en die de celwanden van hout resistent maken. Daardoor vergaat de els niet. Integendeel, hij wordt zelfs hard als steen wanneer hij wordt ondergedompeld! Hij diende lange tijd om kanalen aan te leggen en om sluispoorten of gemalen te produceren. Zonder deze boom zou Venetië niet bestaan: het rust grotendeels op miljoenen funderingspalen uit elzenhout! Hetzelfde geldt voor de kaaien van de Amsterdamse kanalen.

Een andere fascinerende aanpassing van de els aan het water is dat zijn minuscule vruchten, die loskomen uit zijn ‘minidenappels’, uitgerust zijn met twee kleine vleugels (dopvruchten) in kurk. Het zijn net twee kleine dobbers. Ze worden meegevoerd door de stroming van beken en rivieren. Zo kunnen elzen zich over lange afstanden voortplanten.

Heilzame invloeden van de hartbladige els

De els is vooral een bondgenoot van de bodem (zie ‘Geheimen’ hierboven). Hij fixeert bodems, maakt ze minder compact, belucht, verrijkt en zuivert ze. Bovendien pompt hij enorm veel water op. Hij kan bodems uitdrogen of de gevolgen van overstromingen beperken.

Het is ook een bondgenoot van de biodiversiteit. Omdat hij in Brussel eerder zeldzaam is, verrijkt hij het in de stad aangeplante bomenpallet. Hij biedt onderdak en eten aan allerlei insectensoorten. Hij bloeit heel vroeg in de lente en voedt zo de eerste bestuivers van het seizoen. Zijn kleine kegels boordevol zaden blijven de hele winter aan de takken hangen. Het zijn mini-voederhuisjes voor kleine vogels (zangvogels).

Tot slot heeft hij heel wat medicinale eigenschappen en toepassingen als kleurstof, die een beetje in de vergetelheid zijn geraakt.

De els groeit snel en biedt goed weerstand tegen de vervuiling van de stad, maar hij houdt niet van plotse temperatuursveranderingen en van tocht. Helaas wordt deze bondgenoot van de bodem en de biodiversiteit bedreigd door een schimmel: Phytophthora. Het is de oorzaak van de ‘elzenziekte’, die in de jaren 90 haar intrede deed.

De hartbladige els herkennen

Vruchten

Strobilus - Kleine kegels - De hele winter aan de boom

Bladeren

Kleur bovenaan: glanzend donkergroen - Kleur onderaan: bleker groen - In de vorm van een hart (hartvormig) - Gekartelde rand

Bladerdek

Kleur lente/zomer/herfst: groen - Aanwezig aan het begin van de winter, daarna afwezig (verliest zijn bladeren)

Bijzondere kenmerken van deze boom

Deze boom is een herkenningspunt in het landschap. Hij geeft mooi vorm aan het plein. Zonder hem zou het helemaal niet dezelfde uitstraling hebben.

Hij is ook opmerkelijk omdat hij deel uitmaakt van een soort die relatief zeldzaam is in Brussel. En vooral, hij is een van de 20 grootste hartbladige elzen van het Gewest. Het is trouwens niet makkelijk voor een els om deze levensfase te bereiken. Ze worden namelijk bedreigd door een schimmel: Phytophthora. Het is de oorzaak van de ‘elzenziekte’, die in de jaren 90 haar intrede deed. Die wordt doorgegeven langs waterwegen.

Als deze els tot nog toe aan die ziekte is ontsnapt, is dat zonder twijfel omdat hij geïsoleerd is. Bovendien is hij geplant op een plek die hem bevalt: onderaan een vallei, in een zone die vaak vochtig is en soms zelfs doornat. Er is een rol voor hem weggelegd om de effecten van overstromingen te beperken.

Daarnaast maakt hij de MIVB-halte aantrekkelijker. De mensen die op tram 8 of 25 wachten, troepen vrijwillig samen onder zijn bladerdek en op de banken. Zonder twijfel voelen ze zich beter onder dit groene gewelf dan in een hokje van glas en metaal. Zijn ze zich bewust van zijn aanwezigheid?

(Teksten en foto's van Priscille Cazin - Sylvolutions)

Dit portret is:

- Verrijkt met een illustratie uit de Belgische Federale Staatscollectie in permanente bruikleen aan de Meise Botanical Garden. Zie bijlage. Met dank aan de bibliotheek (erfgoedcollectie) voor deze bijdrage.

- Een initiatief van Christos Doulkeridis, burgemeester, Audrey Lhoest, schepen van Leefmilieu, Groene ruimten en Beplantingen, Toerisme, college van burgemeester en schepenen van Elsene.