Een boom van een plataan

Deze sterke, statige reus is een symbool van de hoofdstad. Hij groeit in het hart van het Gewest en haar 19 gemeenten, in een mooi park van de Stad en van de Europese wijk. Zijn wortels zitten in Brussel verankerd, maar strekken zich uit tot de grens met de gemeente Etterbeek. Zijn kruin en stam strelen het Koninklijk Instituut voor Natuurwetenschappen, een federale instelling, zijn top gaat de dialoog aan met de halve cirkel van het Europees Parlement: de Caprice des Dieux.

De veteraan nestelde zich meer dan 250 jaar geleden boven op de heuvel, op een helling van de Maalbeekvallei. In 1851 zag hij het eerste openbare landschapspark van de hoofdstad vorm krijgen: de Jardin Zoologique d’Horticulture et d’Agrément de Bruxelles (zoölogisch park voor (sier)tuinbouw). Het schilderachtige van het landschap werd kracht bijgezet door een aantal paviljoenen en serres, en kreeg vorm door een heuvelachtig reliëf, de bochtige wegen en een lommerrijke promenade langs het water. De Oosterse plataan is een stille getuige van de evolutie die het Leopoldpark doormaakte, en bij uitbreiding van de geleidelijke ontwikkeling van de Europese wijk. Zijn schaduw heeft generaties dwergen beschutting bezorgd.

Vandaag domineert zijn statige en zelfverzekerde aanwezigheid het speelplein waar de kinderen ravotten. Hij hangt over de Eggevoorttuin, waar bewoners uit de wijk verzamelen blazen om groenten te kweken. De reus is toeschouwer van de scholieren van het Jacqmainlyceum die tijdens de gymles rondjes lopen rond het park. Hij beschut de onderzoekers van het museum, de Europese ambtenaren en de dokters van het hospitaal, die regelmatig onder zijn kroon van hun pauze genieten. De top van zijn kruin kan misschien zelfs de Europese parlementaire debatten volgen.

In de Griekse mythologie wordt de plataan geassocieerd met Europa, het jonge meisje dat door de stier Zeus wordt weggenomen en beschermd. Het is ook de boom die Griekenland beschermt tegen de inval van de Perzische koning Xerxes. Later, en dankzij de talenten van schrijver Paul Valéry, is hij het symbool geworden van het Europese verzet tegen het fascisme. Een veelbelovende boom voor Brussel, met andere woorden.

Een woudboom

In tegenstelling tot zijn buren op het Jourdanplein, hebben zijn takken wellicht nooit het geweld van de kettingzaag gekend. Hij kent het ruwe leven niet van zijn soortgenoten in de stad, die vaak gekandelaberd zijn. Hij kon vrij groeien en heeft steeds kunnen genieten van de goede zorgen van tuiniers. Met een stam van meer dan zes meter omtrek en een top die tot 30 meter hoog reikt, is hij een gewestelijk, nationaal en zelfs internationaal voorbeeld. Dit levend monument trekt de aandacht van vele wetenschappers. Sinds meer dan 30 jaar volgen het Gewest en de Belgische Dendrologische Vereniging van dichtbij zijn evolutie.

Deze solitaire boom heeft nooit onder wat dan ook te lijden gehad. Hij kon groeien zonder concurrentie en ver weg van andere soorten, in een beschermd milieu en overvloedig voorzien van water en licht. Hij biedt onderdak en bescherming aan een keur aan levende wezens. Dit gigantische ecosysteem herbergt mossen, korstmossen en allerlei insecten. Meerdere vogelsoorten wonen in zijn holtes. Op één van de stamvertakkingen groeit zelfs een kleine lijsterbes. Volgens Scandinavische en Duitse legendes, en misschien ook in andere culturen, is dat een teken van wonderlijke eigenschappen.

Mocht u ooit in de buurt van de plataan zijn terwijl hij volop in blad staat, dan komt u misschien wel een man tegen van Aziatische origine tegen die zich overgeeft aan een toch wel merkwaardig ritueel. Hij bezoekt de boom op het moment van de dag dat die het meeste zuurstof produceert, wanneer de zon heel hoog staat. Hij doet zijn oefeningen onder de kroon. Hij heft de armen heel hoog en ademt in door de neus, laat ze weer neer terwijl hij hun val lichtjes breekt met de benen en ondertussen ook uitademt. Hij herhaalt die intrigerende beweging gedurende ongeveer twintig minuten. Hij vertrouwde ons toe dat hij zo zijn lichaam tot in de kleinste hoekjes van zuurstof voorziet. De wijze man ziet er 60 uit, maar is er 80. In werkelijkheid geniet de man van nog meer eigenschappen van de plataan. Met zijn immense hoeveelheid bladeren produceert de boom een hoop phytoncides, die het menselijk lichaam helpen om zich te beschermen tegen virussen en bacterieën en de oxydatie van het weefsel terugdringen. Wanneer de massa bladeren als gevolg van de wind druk in de weer is, produceert hij ook negatieve ionen: die microdeeltjes verminderen de stress en verhogen de vreugde en de energie. De boom laat tot slot ook terpenen vrij in de atmosfeer. Die substantie vind je terug in etherische oliën. Ze ontspannen de zenuw- en spiersystemen. Ze stimuleren de witte bloedlichaampjes, die op hun beurt toxines elimineren en de activiteit van kankercellen verminderen.

De weldaden van het loof op ons organisme zijn wetenschappelijk bewezen. Ze zijn nóg krachtiger in een bos. Onze Aziatische man trekt niet naar het bos, maar koos met veel zorg zijn woudboom uit.

Een gigantische waterkolom

Platanen duiden vaak op de aanwezigheid van water. In het antieke Griekenland werden ze vlak bij bronnen en putten geplant, om zo de watervoorziening in de schaduw te kunnen laten verlopen. De Oosterse plataan in het Leopoldpark ontsnapt niet aan die reputatie. Hij herinnert er aan dat de kleine Eggevoorttoren beneden de heuvel een 17de-eeuwse visserij was en dat vlakbij de Maalbeek nog steeds onder de Etterbeeksesteenweg loopt.

De zaadjes van de plataan zijn verbazend klein : nauwelijks een millimeter. Eén van die zaadjes is een boom van 32 meter geworden. Van in het begin zat in dat zaadje de hele architectuur van de boom, zijn genetisch patrimonium. Dankzij dat plan kon de structuur van de boom zich doorheen de jaren geleidelijk ontwikkelen. En dat geldt voor alle bomen. Alleen gaat het hier om een exemplaar van uitzonderlijke omvang: een gigantische waterkolom.

Die kolom wordt in beweging gezet door een enorme kracht. De boom moet het water namelijk oppompen uit een meterslange diepte en het tot helemaal boven krijgen, meer dan dertig meter hoog. Een dubbel mechanisme zorgt er voor dat de pomp blijft functioneren. Aan de ene kant verbruiken de wortels energie om het water te absorberen en naar boven te sturen. Ze zetten de pomp die de boom moet irrigeren als het ware in beweging. Aan de andere kant ademen de bladeren: dat zet een druk op het water om het te doen stijgen richting stam, takken en top. Die druk, die de echte circulatiemotor is, kan oplopen tot meerdere bar.

Soms staat de grond droog en is het warm. Op dat moment wordt de druk te groot en vormen zich luchtbellen in de vaten, een beetje zoals rond de schroeven van een duikboot. De “leidingen” (of “aders”) van de boom geraken verstopt door de bellen, waardoor het sap niet meer circuleert. Om te vermijden dat het zo ver komt, gaan de bladporiën zich sluiten om te vermijden dat ze te veel gaan ademen.

De plataan, en eigenlijk de bomen in het algemeen, zijn met andere woorden begiftigd met een geniaal regelingssysteem. Het laat toe dat het sap blijft circuleren en dat de boom zich aanpast aan extreme omstandigheden om zo te vermijden dat hij schade oploopt.

De camouflageboom

Het is moeilijk om de plataan te verwarren met andere soorten. Zijn handvormige bladeren zijn uiterst herkenbaar. Ze hebben vijf hoofdnerven. Bij de hybride plataan, die je het meest ziet in stedelijke bomenrijen, zijn de uiteinden van de nerven eerder vierkant, terwijl ze bij de Oosterse plataan heel lang en scherp zijn.

De vruchten zijn rechtopstaande bollen die lang aan de takken blijven hangen. In de winter zijn ze goed zichtbaar.

Maar het is vooral de schors die er geen twijfel over laat bestaan dat je met een plataan te maken hebt. Ze komt met lagen los en jaar na jaar laat ze warme tonen van de opperschors van de boom zien: geel, beige, honing. Zou de schors van de plataan de makers van camouflagepakken hebben geïnspireerd? Maken ze deze stedeling danig discreet dat hij onzichtbaar wordt voor het menselijk oog?

Dit portret is verrijkt met een illustratie uit de Belgische Federale Staatscollectie in permanente bruikleen aan de Meise Botanical Garden. Zie bijlage. Met dank aan de bibliotheek (erfgoedcollectie) voor deze bijdrage. https://www.plantentuinmeise.be/nl/home/