"De Appartmentsbewoner"
Gewone esdoorn

De Appartmentsbewoner

Een banale boom zoals er in Brussel duizenden zijn. Deze esdoorn behoort tot de op drie na meest geplante soort in de stad. Maar dit exemplaar heeft een zekere klasse: het maakt deel uit van die zeldzame individuen die opgenomen zijn op de bewaarlijst van het Gewest.

Om op deze boom af te stappen moet u de tijd nemen om hem gade te slaan. Dat doet u geleidelijk aan: eerst van ver om hem in zijn omgeving te kunnen zien. Vervolgens kunt u zachtjes dichterbij gaan. De kenmerken die dit levende wezen zo bijzonder maken, ontvouwen zich dan beetje bij beetje voor uw ogen.

Op 100 meter

Hij staat vlak bij de appartementsgebouwen maar dat is niet altijd het geval geweest. In het begin van de vorige eeuw stond hij naast andere bomen en struiken in een bosje aan de rand van een boomgaard. Om u hem voor te stellen in zijn omgeving van weleer kunt u postvatten aan de Burgemeester Jean Herinckx, iets voor de kruising met de Jean Burgerslaan: door een opening in de heg kunt u de boom zien staan en hem een beetje isoleren van de stedelijke omgeving die hem omringt.

Vroeger was de site een klooster. Deze omgeving is volledig veranderd. Rond de boom hebben de boomgaarden plaatsgemaakt voor torens. Deze esdoorn is getuige van die evolutie en heeft dus de bouw van alle complexen om hem heen overleefd wat hem op zich al opmerkelijk maakt.

Hij geeft het landschap vorm en siert het, vooral in de tussenseizoenen wanneer zijn bladerdek van kleur verandert. In de lente is deze boom in van de eerste om te bloeien: hij tooit zich met trossen groengele bloempjes terwijl de andere bomen nog helemaal kaal zijn. En in de herfst kleuren zijn bladeren geel-oranje. Zijn organische vormen contrasteren met de geometrische lijnen van de gevel achter hem. Doordat hij het appartementsgebouw gedeeltelijk aan het oog onttrekt, creëert hij diepte, perspectief. Hij geeft karakter aan het gebouw. En zijn geanimeerde bladerdek brengt er wat leven in. Zonder hem zou het gebouw wel erg monotoon zijn.

Op 40 meter

Wanneer u de boom gadegeslagen hebt in de ruimte waarmee hij de dialoog aangaat, kunt u dichterbij gaan om u te concentreren op zijn silhouet. In zijn structuur ligt zijn geschiedenis vervat. U kunt proberen om die te lezen, vooral in de winter, wanneer er niet te veel bladeren zijn.

Zijn stam is mooi recht. Doordat zijn takken niet zo uitgestrekt zijn in de breedte laten ze hem toe om samen te leven met het appartementsgebouw dat naast hem is gegroeid. We onderscheiden twee soorten takken. Die bovenaan zijn evenwichtig, op een heel geleidelijke manier vertakt, met hele stompe hoeken: ze vormen een relatief rond bladerdek. Terwijl de takken onderaan nerveuzer lijken. Ze vertrekken van de stam in een meer gesloten hoek en reiken zenuwachtig naar het licht.

Je zou zo bijna zeggen dat deze esdoorn twee verdiepingen heeft: twee hoofdstukken in zijn geschiedenis. het is alsof de boom zich op twee manieren gedraagt, alsof hij twee kruinen boven elkaar heeft in plaats van een enkele homogene kruin. Het bovenste gedeelte is het oudst. Het is mooi uitgespreid aangezien het is ontstaan in een tijd waarin de flatgebouwen niet bestonden. De kruin onderaan is recenter en een stuk robuuster. Hij heeft zich recent gevormd, naar aanleiding van de snoei van de dikke takken die afgezaagd zijn om te vermijden dat de lage takken te dicht bij de balkons zouden komen. De stam, die overschaduwd werd door die takken kreeg zo opeens volop licht. Hij heeft heftig gereageerd om de beschikbare ruimte in het licht opnieuw in te nemen.

Vandaag groeien die scheuten heel snel, maar ze zullen geleidelijk aan vertragen naarmate ze van de plek in de zon profiteren. Ze zullen opnieuw meer uitgewaaierde takken vormen zoals die bovenaan in de boom zodat de kruin van de boom opnieuw een zekere harmonie vindt. Deze esdoorn heeft dus tijd nodig,. Men moet hem wat vertrouwen geven. Het is niet nodig om zijn scheuten in het wilde weg te gaan snoeien. Ze moeten gewoon begeleid worden zodat ze niet te snel gaan en zodat ze de buurtbewoners niet storen: hen de gelegenheid geven om opnieuw lage takken te vormen waaronder het goed verpozen zou zijn. Een uitnodigende plek voor een park tussen appartementsgebouwen.

Op 10 meter

Om verder kennis te maken met dit exemplaar gaat u nog wat dichterbij om het van kop tot teen gade te slaan - zonder echter door de kleine heg van het appartementsgebouw te lopen; op de foto’s hieronder kunt u het exemplaar zien alsof u aan de voet ervan stond.

Aan zijn voet is de bodem relatief vlak en daarna vormt hij een soort van heuveltje. Dat niveauverschil is een overblijfsel van de oude werf bij de bouw van het appartementsgebouw. De grond is rond de boom verplaatst terwijl het gebouw ernaast werd opgetrokken. Onder de grond, waar we het niet kunnen zien, is de boom bezig zich opnieuw aan te passen aan de herschikking van het terrein. Bepaalde wortels zijn ten tijde van de werken doorgesneden en zijn waarschijnlijk dood. Net als bij de scheuten in de lucht heeft de esdoorn nieuwe wortels moeten aanmaken in de bodem om zich weer aan te passen aan zijn nieuwe omgeving.

Net boven het grasperk van het appartementsgebouw lijken schuine pijlers uit de aarde te komen aan de basis van de stam. Dat zijn plankwortels. De boom produceert op die plaats meer hout om zijn structuur te verstevigen. Hij is ‘spiraalvormig’ in plaats van recht. Die kurkentrekkerbeweging zit ook in de schors. Het is alsof men geprobeerd heeft om de stam om te wringen en de boom rond zichzelf te laten draaien. Dat fenomeen is in de loop der jaren veroorzaakt door de wind: een turbulentiezone die ontstaan is tussen de hoge gebouwen. Wanneer de wind telkens in dezelfde richting aan de kruin trekt, brengt hij een draaibeweging van de boom met zich mee. Om te vermijden dat hij breekt, reageert de boom op de mechanische spanning door zijn hout te verstevigen daar waar het nodig is. Dat aanpassingsvermogen zien we vaak bij kastanjes.

Hogerop is de stam redelijk verwrongen zoals dat vaak het geval is bij esdoorns, vooral wanneer ze snel groeien. De knobbels onder de scheuten zijn verdikkingen die de wondes bedekken van de takken die afgezaagd zijn. De boom produceert zoveel extra hout dat de wonde bijna verdwenen is. Af en toe zijn er nog kleine sterren in het midden van die verdikkingen. Die wijzen op de plek in de schors waar een oude tak vertrok.

Het samenleven van dit exemplaar met de buurtbewoners is niet altijd van een leien dakje gelopen. Zij die van de esdoorn houden, zouden vanaf hun balkon maar al te graag hun hand uitstrekken om zijn bladerdek aan te raken waarop hun blik vanaf hun balkon valt. Ze zouden er bijna van dromen om over hun balkon heen te kruipen en wijdbeens op een – ondertussen verdwenen – dikke tak te gaan zitten lezen.

Anderen kunnen hem niet uitstaan omdat zijn bladerdek hun licht wegneemt, de vogels hen te vroeg wakker maken, de afgevallen bladeren het gazon van de residentie er verwaarloosd doen uitzien en vooral omdat ze bang zijn dat de boom op een dag op de gevel zal vallen. Gelukkig is deze boom geklasseerd en wordt hij van dichtbij opgevolgd door het Gewest en de gemeente.

Bomen in de stad krijgen wel vaker te maken met dit soort tegengestelde houdingen. Gebouwen, wegen of parkeergarages worden te dicht bij de groene reuzen gebouwd die er al ver voor hun tijd waren. Soms worden de jonge bomen te dicht bij aanpalende muren geplant. Het resultaat is dan dat men zou zeggen dat het de boom is die op de foute plek staat.

Op de plaats van de boom

Stel u voor dat u tegen de stam staat en dat u al uw zintuigen op scherp stelt. Onder uw vingertoppen de schors die afbladdert in hele dunne, geometrische plakjes. Daaronder verschijnt een bruine stam. Het doet u misschien denken aan de driekleurige schors van platanen, die beter gekend is en die ook afschilfert maar waaronder een witte stam prijkt.

Boven uw hoofd hebben de bladeren de vorm van een hand. Ze doen ook weer denken aan een plataan. Maar de handvormige bladeren van een esdoorn zijn veel kleiner, voorzien van slechts drie nerven en hun getande rand is afgerond. In de winter verliest de boom veel bladeren maar niet allemaal, in tegenstelling tot de plataan die helemaal kaal wordt.

In de herfst dwarrelen voor uw ogen helikoptertjes door de lucht. Zoals de kinderen kunt u die vliegende vruchten die door de wind verspreid worden proberen te vangen. Als u ze in uw hand neemt, zult u twee zaden zien die telkens uitgerust zijn met een vleugel. Ze zitten per twee aan elkaar vast. U kunt ze openen en op uw neus kleven zodat ze op de hoorn van een neushoorn lijken.

Als u in de esdoorn zou kunnen klimmen zoals de baron in de bomen van Italo Calvino zou u zonder twijfel het leven van de bewoners op de balkons van het appartementsgebouw gewaar kunnen worden: hun bewegingen, hun stemmen (trillingen). De boom blijft tot hun dienst: onbeweeglijk, stil, discreet, doeltreffend, onverstoorbaar, bescheiden.

Dit portret is verrijkt met:
- een illustratie uit de Belgische Federale Staatscollectie in permanente bruikleen aan de Meise Botanical Garden. Zie bijlage. Met dank aan de bibliotheek (erfgoedcollectie) voor deze bijdrage.https://www.plantentuinmeise.be/nl/home/
-en een serie foto's van bomen uit de BelTrees collectie in "jumelage" met deze boom.