De zonneboom

De ginkgo’s hebben de reputatie ongelooflijk resistent te zijn tegen milieuvervuiling, stralingen en virussen – het zijn ware natuurkrachten. Ze zijn getuigen van de evolutie van de planeet. Voor de Chinezen en de Japanners zijn het heilige bomen, symbolen van onsterfelijkheid.

De heilige boom

De Ginkgo biloba in het Muzenpark in Molenbeek benader je niet zomaar. Dit individu is het grootste en het oudst gekende exemplaar van de hoofdstad. Ongeveer 150 jaar geleden groeide hij op het platteland. 'Total respect', zeggen bepaalde buurtbewoners als ze horen hoe oud hij is.

Vanop zekere afstand kan de wandelaar zijn uitzonderlijke silhouet waarnemen. Het is harmonieus, mooi in evenwicht. Zijn hoofdtakken, zijn korte stam en zijn uitlopers zijn krachtig. Als je er langskomt, kijk dan naar zijn bladerdak: het stralende groen in de lente, en de gouden gloed in de herfst (november) zijn een streling voor het oog. Hij verlicht het park.

Je kan dichterbij komen – maar niet te dicht. Want ondanks zijn voorkomen is de dikste Ginkgo van Brussel een fragiele boom. In feite is hij hol: we kunnen dit afleiden uit zijn gegroefde stam en uit zijn schors die op de ene plaats barsten vertoont en elders opbolt. De boom vecht tegen een schimmel die hem van binnenuit opvreet. Het Gewestelijk Departement van Opmerkelijke Bomen steunt hem in deze strijd. Om hem te beschermen werd rondom de boom een driedubbele perimeter ingesteld.

Zo worden zijn wortels niet vertrappeld. Aan zijn voet kunnen de grassen vrij groeien en kunnen de gevallen bladeren blijven liggen en ontbinden. Het komt erop neer hem een bodem te verschaffen die zo goed mogelijk lijkt op die van een bos: los, luchtig en humusrijk. Dankzij deze tactiek heeft de ginkgo wat van zijn krachten herwonnen. Volgens de laatste berichten heeft hij de schimmel in compartimenten kunnen isoleren en neutraliseren.

Als hij niet verder verzwakt, ligt er vermoedelijk nog een mooie tijd voor hem in het verschiet. Hij zal het allicht geen duizend jaar volhouden zoals bepaalde ginkgo's in Azië. Maar met een beetje geluk kan hij nog anderhalve eeuw voort. Hoe zal Molenbeek er dan uitzien?

We wensen hem een lang leven toe. En wee diegene die zijn heilige ruimte zou durven betreden: van tijd tot tijd verliest dit exemplaar een dikke tak ...

Symbool van Onsterfelijkheid

De ginkgo’s zijn +- 270 miljoen jaar geleden op aarde verschenen. De continenten vormden toen nog een geheel. Onze landschappen waren bedekt met reuzenvarens en reuzenpaardenstaart, maar ook met coniferen. Deze boom was op zijn hoogtepunt tijdens de Juratijd. Hij heeft de dinosaurussen gekend en hij heeft ze zien verdwijnen. Van het dozijn ginkgosoorten heeft er slechts één de evolutionaire omwentelingen overleefd: de biloba.

Op het einde van de 17e eeuw kenden de Europeanen enkel de fossielafdruk van zijn blad. Men dacht dat hij volledig uitgestorven was, net als de reuzenvarens en de dinosaurussen. De Duitse botanicus Engelbert Kaempfer geloofde dan ook zijn ogen niet toen hij in Japan op een levend exemplaar botste. Nochtans werd deze 'prehistorische' boom al in de 12e eeuw gekweekt door monniken in China.

Vervolgens is de ginkgo haast volledig uit de Aziatische bossen verdwenen. Maar zijn eigenschap als heilige boom, zijn schoonheid en zijn robuust voorkomen hebben van hem een beschermer gemaakt. In die mate dat hij kon overleven, bij boeddhistische en shintoïstische tempels, op de binnenplaatsen van paleizen en bij de ingang van openbare plaatsen in Japan. Misschien hebben ook zijn talrijke medicinale eigenschappen bijgedragen tot zijn redding. Overal ter wereld is men hem beginnen kweken. En dankzij zijn sterke weerstand is hij een stadsboom geworden: hij past zich zeer goed aan aan onze parken en lanen.

De boom met vele namen

Voorbijgangers merken vooral de atypische bladeren op, zo bijzonder is hun vorm. Ze lijken op kleine waaiertjes van gemiddeld 6 cm Deze waaier siert de hoofdtooi van de grote sumoworstelaars en het blazoen van de stad Tokio. De Chinezen vergelijken ze eerder met een eendenpoot. Als je het blad van dichtbij bekijkt, zie je een discrete insnijding die de bladschijf in twee lobben verdeeld. Vandaar zijn soortnaam 'biloba'.

De kleine 'vruchten' van de boom zijn ook al niet alledaags. In feite zijn het niet echt vruchten: het zijn naakte zaadknoppen, of 'pseudovruchten'. Zij hebben hun naam aan de ginkgo's gegeven: 'zilveren abrikozen' in het Japans. Ze zijn lichtgroen, met zilveren reflecties in de lente. Daarna gaan ze er uitzien als goudgele mirabellen. In tegenstelling tot wat men denkt, dankt de ginkgo die vaak 'boom van de 40 munten' genoemd wordt (in het Frans: 'arbre aux 40 écus'), deze naam niet aan deze gouden vruchten. Hij dankt deze naam aan een feit dat in 1780 zou plaatsgevonden hebben. Mijnheerde Pétigny, een rijke inwoner van Montpellier, zou meerdere ginkgo's gekocht hebben bij een Londense kweker. Hij zou voor elk exemplaar 40 munten hebben betaald ...

De geschiedenis vertelt ons niet of de Zuid-Franse man spijt had van zijn dure aankoop. Want zodra de gouden vruchten op de grond vallen en vergaan, komt een ondraaglijke geur vrij van ranzige boter en braaksel. Of de koper de heerlijke noten heeft geproefd die verstopt zitten in de kern van de vrucht, weten we evenmin. Die noten bezorgden de ginkgo zijn bijnaam 'Japanse notenboom'.De noten speelden een belangrijke rol in de theeceremonie en zijn zeer gegeerd in het Verre Oosten voor de bereiding van geraffineerde schotels.

Alles aan deze boom verandert in goud. In oktober-november schitteren zijn bladeren en vruchten, op een moment dat alles om hem heen grijs wordt. Botanicus Kaempfer noemde de boom daarom 'Venushaar'. En dan, als de bladeren door de herfstwind weggeblazen worden, veranderen ze in een gouden regen. En zo werd de ginkgo de boom van de duizend munten. In het Muzenpark is hij een 'zon' aan het begin van de winter.

Markeert de evolutie

Deze boom drukt zijn stempel niet enkel op de taal. Ook in de evolutie en de classificatie van de planten neemt de ginkgo een aparte plaats in. Hij is tegelijk een soort, een geslacht, een familie en een orde. Dat alleen al!

Hij wordt vaak beschouwd als loofboom, maar hij behoort tot de grote familie van coniferen. Hij produceert nochtans geen kegels. Zijn knoppen lijken op kleine groene kegels. Maar in werkelijkheid zijn het vreemde, zeer korte twijgen, met aan het einde van de twijgjes de bladeren die in boeketjes groeien.

Zoals alle coniferen, behoort de ginkgo tot de naaktzadigen: het zijn planten met naakte granen of zaadknoppen. Maar in tegenstelling tot de andere coniferen zijn de zaadknoppen niet beschermd door de schubben van een kegelvrucht, zoals de pitten binnenin dennenappels bijvoorbeeld.

Hij onderscheidt zich ook door een bijzondere manier van voortplanten. De plantkundigen noemen deze boom 'tweehuizig'. Bij de ginkgo zijn de geslachten immers gescheiden. Mijnheer Ginkgo draagt de mannelijke bloemen: de 'katjes'. Zij groeien in trossen aan een afhangende stengel. Hun stuifmeel wordt meegedragen door de wind. Dat bevrucht mevrouw Ginkgo, die de zaadknoppen draagt: twee kleine knobbels aan het einde van een stengel. Ze scheiden een klein plakkerig druppeltje af dat de stuifmeelkorrels uit de lucht opvangt. Daarna transformeren ze in 'verzilverde abrikozen', en vervolgens in 'vergulde mirabellen'. Ondanks hun naam zijn het geen vruchten, maar zaadknoppen. Aangezien ze volledig naakt zijn, zijn ze vrij kwetsbaar. Ze moeten snel wortel schieten, zo niet gaan ze dood.

Hoe heeft de ginkgo de evolutie kunnen trotseren met zo'n primitieve manier van voortplanten? Wat is het geheim van zijn onsterfelijkheid? Tot op vandaag blijft dit een mysterie.

Dit portret is verrijkt met een illustratie uit de Belgische Federale Staatscollectie in permanente bruikleen aan de Meise Botanical Garden. Zie bijlage. Met dank aan de bibliotheek (erfgoedcollectie) voor deze bijdrage.https://www.plantentuinmeise.be/nl/home/